Ο ιησουιτισμός της συμπάθειας
Γιατί η δυστυχία του άλλου σταλάζει πάντα μέσα μας την ηδονή; Όσο δικολαβίστικη κι αν φαίνεται αυτή η απορία και έτοιμη να γενικεύσει τη νοσηρότητα μεμονωμένων καταστάσεων, ουσιαστικά ξεκινάει από ένα καθημερινό βίωμα που μάταια πασχίζουν να μεταμφιέσουν τα επιδέξια χέρια της ηθικής. Πίσω από την ανομολόγητη αγαλλίαση που προκαλεί η κακοτυχία των άλλων -ακόμα και των πιο κοντινών μας- ο Αριστοτέλης είχε το σθένος να αναγνωρίσει τη σύγκριση. Η χαρά του άλλου με καθιστά υποδεέστερο, η δυστυχία του ισχυρότερο. Έτσι, με οδηγό αυτό τον ανήθικο λογιστή, διαμορφώνεται μια συμπεριφορά που ενισχύει απλόχερα κάθε μορφή ατομικισμού και εγωισμού.
Φυσικά δεν λείπουν οι εκφράσεις της συμπάθειας: συνδρομή και συμπαράσταση που συχνά εκδηλώνονται με τρόπους που δεν αφήνουν περιθώρια για υποψίες. Εκεί τα δάκρυα, οι περιπαθείς περιπτύξεις, οι μεγαλόστομες υποσχέσεις, οι συλλυπητήριες εξάρσεις που είναι πρόθυμες ακόμα και να βάλουν το εγώ τους ενέχυρο. Αλλά, όπως το θαλασσινό νερό δεν ξεδιψάει ούτε λευκαίνει, ο παθών γνωρίζει ότι παρόμοιες προσφορές όχι μόνο είναι ασύστατες, αλλά ότι παίζουν σε βάρος του μια ένοχη παρωδία.
Με τερπνό σαρκασμό ο Νίτσε περιέγραψε τον «ενθουσιασμό» που προκαλεί το ξένο πάθημα. «Είναι συφοριασμένος, και να που καταφθάνουν οι "συμπαθούντες" για να του περιγράψουν τη συμφορά του -στο τέλος βέβαια θα φύγουν ικανοποιημένοι και ενθουσιασμένοι: χόρτασαν με τον τρόμο του παθόντος, σάμπως να ήταν δικός τους, και έτσι πέρασαν ένα όμορφο απόγευμα» (Αυγή, τέταρτο βιβλίο, σ. 224).
Πράγματι, όταν η συμφορά δεν έχει εμάς για στόχο, όχι μόνο μας δωρίζει ένα ευχάριστο απόγευμα, αλλά μας δίνει τη σπάνια ευκαιρία να πάρουμε όλες τις άδηλες εκδικήσεις που απαιτεί η αιμοβορία των ενστίκτων. Μπροστά στο φέρετρο καταφάσκουμε πανηγυρικά στην άτρωτη ύπαρξή μας. Μπροστά στη χρεοκοπία επιβεβαιώνεται η ορθή τακτική μας. Μπροστά στην αρρώστια επικυρώνεται η ισχύς μας.
Να γιατί πάντα στις εκφράσεις της συμπάθειας υπάρχει ένα στοιχείο έξαρσης, ενώ τα συγχαρητήρια καλύπτονται από μια σκιά απροθυμίας. Με τον μυστικό αταβισμό που διέπει πάθη και συγκινήσεις, το συγχαίρειν και το συλλυπείν κρατούν κάτι από την αρχέγονη σχέση του ζωντανού με τον πεθαμένο, του νικητή με τον νικημένο, του ισχυρού με τον ανίσχυρο.
Και η τρωκτική αυτή σχέση φτάνει στο κατακόρυφό της, όταν ο εκλεπτυσμένος σαδισμός της συμπάθειας κάνει το παν για να διαψεύσει τον εαυτό του. Επικαλείται το ηθικό του κύρος, γίνεται αφηγητής, γονατίζει μπροστά σε ανθρώπους και σε πράγματα, προσφέρει την «πολύτιμη» βοήθειά του, είναι έτοιμος να περπατήσει πάνω στο νερό. Με έναν λόγο η συμπάθειά του ένα μόνο πράγμα εκφράζει: «ευτυχώς που δεν είμαι στη θέση σου».
Η θωπεία που καταλήγει σε στραγγαλισμό, το φιλί που δύσκολα κρύβει τα δόντια, είναι ένα μάθημα που μόνο ο ατάλαντος κόσμος των «ευγενών αισθημάτων» δεν δέχεται να ομολογήσει. Μάθημα σκληρό και στέρεο, όπου ο άνθρωπος δεν ξεχνάει την ανθρωποβόρα καταγωγή του, γι' αυτό και μένει κοντά στις πηγές της ζωής.
Πηγή: Κωστή Παπαγιώργη, Σιαμαία και ετεροθαλή, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1990.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου