Περί Γλώσσας

Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου.

 Ludwig Wittgenstein

Εκείνο οπού λέγει ο Βάκων για τη φύση, δηλαδή πως ο φιλόσοφος για να την κυριέψει πρέπει πρώτα να της υποταχθεί, ημπορεί κανείς να το πει για τη γλώσσα: υποτάξου πρώτα στη γλώσσα του λαού, και, αν είσαι αρκετός, κυρίεψε την.

Διονύσιος Σολωμός, 1797-1857, Εθνικός Ποιητής

(«Διάλογος», 1824)

« …Για τη γλώσσα, μπορεί να πη κανείς αυτό που λέει ο Μακκιαβέλης για όλους τους ανθρώπινους θεσμούς, πως δεν βρίσκεται δηλαδή σωτηρία , όταν υπάρχει διαφθορά, παρά μόνο  αν ξαναγυρίσουμε  στις αρχές. Οι δάσκαλοι της Ελλάδας γυρίζουν  πολύ πίσω ͘ αυτό δεν είναι ξαναγύρισμα  στις αρχές. Χαίρομαι να παίρνωνται  για ξεκίνημα  τα δημοτικά τραγούδια, θα ‘θελα, όμως όποιος  μεταχειρίζεται την  κλέφτικη γλώσσα, να τη μεταχειρίζεται  στην ουσία της και  ‘όχι στη μορφή της, με νιώθεις;  Κι όσο για την ποίηση, πρόσεξε καλά, Γιώργη μου,  γιατί βέβαια καλό είναι  να ρίχνει  κανείς  τις ρίζες του πάνω  σ΄αυτά τ’ αχνάρια,  δεν είναι όμως καλό  να σταματά  εκεί ͘ πρέπει να υψώνεται κατακόρυφα. Δεν ξέρω αν φανέρωσα καλά τη σκέψη μου έτσι βιαστικά που σου γράφω. Η κλέφτικη ποίηση είναι όμορφη κι ενδιαφέρουσα  καθώς μ’ αυτήν παράστησαν ανεπιτήδευτα οι κλέφτες τη ζωή τους, τις ιδέες τους και τα αισθήματά τους. Δεν έχει το ίδιο  ενδιαφέρον στο δικό μας στόμα ͘ το έθνος  ζητά από μας το θησαυρό της δικής μας διάνοιας , της ατομικής, ντυμένον εθνικά…»

    Δ. Σολωμού, από  επιστολή  του στον φίλο  Γεώργιο Τερτσέτη

Ο τρίτος τόμος  με επιμέλεια του  Λ.Πολίτη, έκδοση 1991.

«Ἡ γλῶσσα εἶναι ἕνα ἀπό τά πλέον ἀναπαλλοτρίωτα τοῦ Ἔθνους κτήματα. Ἀπό τό κτῆμα τοῦτο μετέχουν ὅλα τά μέλη τοῦ ἔθνους μέ δημοκρατικήν, νά εἴπω οὕτως, ἰσότητα .Κανείς, ὅσον ἤθελεν εἶσθαι σοφός, οὔτ’ ἔχει, οὔτε δύναταί ποθεν νά λάβῃ τό δίκαιον νά λέγῃ πρός τό ἔθνος: «Οὕτω θέλω νά λαλῇς, οὕτω νά γράφῃς»[...]. Μόνος ὁ καιρός ἔχει τήν ἐξουσίαν νά μεταβάλλῃ τῶν ἐθνῶν τάς διαλέκτους, καθώς μεταβάλλει καί τά ἔθνη.»

Αδαμάντιος Κοραής

Δεν πρέπει όμως να μπερδεύουμε την φθορά της γλώσσας με την φθορά των νοημάτων, τα νοήματα υπάρχουν πάντα και για να επιστρέψω στην λογοτεχνία, η φθορά της γλώσσας επιβάλλει την αυστηρότητα στο λόγο της τέχνης και αυτό είναι κάτι θετικό. Όσο φθείρεται ο κοινός, ο συμβατικός λόγος, ο πολιτικός, ο ομαδικός ή άλλος, τόσο η λογοτεχνία, σχεδόν σαν αντανακλαστική αντίδραση, πρέπει να γίνεται πιο αυστηρή.

Γιώργος Χειμωνάς, Δέντρο, Νο 27

Για μένα γίνεται όλο και πιο δύσκολο, έως ανώφελο, να γράφω σε επίσημα αγγλικά. Έχω όλο και περισσότερο την εντύπωση ότι η γλώσσα μου είναι σαν ένα πέπλο το οποίο πρέπει να σχίσεις για να φτάσεις στα πράγματα (ή στο Τίποτα) που κρύβεται πίσω του. Γραμματική και στιλ! Νομίζω ότι έχουν ξεπεραστεί σαν ένα βικτοριανό μαγιό Biedermeier ή σαν την απάθεια ενός τζέντλεμαν. Μια μάσκα. Ας ελπίσουμε ότι έρχεται η ώρα, δόξα τω Θεώ σε μερικούς κύκλους έχει φτάσει ήδη, όπου η γλώσσα θα χρησιμοποιείται καλύτερα όταν θα μπορεί να γίνεται κατάχρησή της με τη μέγιστη αποτελεσματικότητα. Δεδομένου ότι δεν μπορούμε να απορρίψουμε τη γλώσσα διαμιάς, δεν θα πρέπει τουλάχιστον να παραλείψουμε οτιδήποτε μπορεί να συμβάλει στην ανυποληψία της. Να ανοίγεις τη μια οπή μετά την άλλη ώσπου να αρχίσει να διαρρέει ό,τι κρύβεται μέσα της, είτε πρόκειται για κάτι είτε για τίποτε· για έναν συγγραφέα σήμερα δεν μπορώ να φανταστώ υψηλότερο στόχο. Ή μήπως η λογοτεχνία έχει μείνει πίσω, σε παλιά, βρομερά μονοπάτια;

Samuel Beckett (απόσπασμα επιστολής σε φίλο Γερμανό εκδότη, 1937)

 Η φύση μιας γλώσσας είναι η φύση μιας συνολικής ιδιοσυγκρασίας πεθαμένων και ζωντανών που μας περιέχει και που  διαθέτουμε ένα πολύ μικρό περιθώριο για να την αλλάξουμε με την προσωπική μας ενέργεια. 

Γιώργος Σεφέρης

Ὅπως ἓν ζωντανὸν σῶμα δὲν δύναται νὰ ζήσῃ δι᾿ ἐνέσεων, τρόπον τινά, ἀπὸ κόνιν ἀρχαίων σκελετῶν καὶ μνημείων, ἄλλο τόσον δὲν δύναται νὰ ζήσῃ, εἰμὴ μόνον κακὴν καὶ νοσηρὰν ζωήν, τρεφόμενον μὲ τουρσιὰ καὶ μὲ κονσέρβας εὐρωπαϊκάς. Ἔχει πολλὰς ἀνάγκας καὶ ἀδυναμίας ἡ γλῶσσα. Ἔχει τὴν δεσπόζουσαν ἀνάγκην καὶ τὴν ἀδυναμίαν τοῦ νεωτερισμοῦ. Φοβερὰ εἶναι τοῦ ξενισμοῦ ἡ ἐπίδρασις. Εἶναι ἀναγκαιότατον κακόν, τὸ ὁποῖον ποτὲ δὲν ἀπείργεται. Ἐὰν κλείσῃ τις τὴν θύραν, θὰ εἰσέλθῃ διὰ τῶν παραθύρων· ἐὰν κλείσῃ τὰ παράθυρα, θὰ εἰσδύσῃ διὰ τῶν ρωγμῶν καὶ σχισμάδων· ἐὰν στουπώσῃ τις τὰς σχισμάδας, θὰ εἰσχωρήσῃ ἀοράτως δι᾿ αὐτοῦ τοῦ συμπαγοῦς σώματος τῆς οἰκοδομῆς.

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Γλώσσα και Κοινωνία, 1907

« ..Η καρδιά μου χτυπάει εντονότερα, καθώς αναπλάθω την ήδη μακρά ιστορία ενός πολύ προσφιλούς κεφαλαίου της πνευματικής μου ζωής: εννοώ την σχέση μου με τη ελληνική γλώσσα. Είναι η μοναδική , ευρωπαϊκή ,τουλάχιστον γλώσσα που έχει πίσω της μιαν αδιάκοπη ιστορία τριών περίπου χιλιάδων ετών και συνάμα πέρασε από ποικίλες μετεξελίξεις και μεταλλαγές. Όμως, οι προγενέστερες μορφές της δεν εξανεμίστηκαν , αλλά ζουν ακόμα διαφοροτρόπως μέσα της ως ιζήματα και στρώματα που κάνουν την διαχρονία συγχρονία. Ο Ομηρος και η κλασική αττική, η κοινή και η λόγια βυζαντινή , η εκκλησιαστική γλώσσα και η γλώσσα του δημοτικού τραγουδιού και των κρητικών επών, η αρχαΐζουσα και η απλή καθαρεύουσα , η αστική τρέχουσα και τα ιδιωματικά κατάλοιπα- όλα αυτά αποτελούν ακόμα σήμερα πηγές απ΄όπου μπορεί ν΄αντλήσει η γλωσσική καλαισθησία, αλλά και η εκφραστική ανάγκη. …»

Παναγιώτης Κονδύλης, Το αόρατο χρονολόγιο της σκέψης, εκδ. Νεφέλη, 1998, σ.79-80.

Κάθε γλώσσα, και η νεοελληνική, είναι ζωντανός οργανισμός, που συνεχώς εξελίσσεται, δείχνοντας τις προσαρμοστικές της ικανότητες και την ευρετική της ευλυγισία. Απαράβατοι κανόνες δεν υπάρχουν· τούτο όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και κανονιστικές αρχές, η παράβαση των οποίων προϋποθέτει τη γνώση τους. Περί αυτού πρόκειται: η γλώσσα δεν ηθικολογεί, έχει όμως τη δική της ανεκτική ηθική. Εναντίον λοιπόν της στρατιωτικής πειθαρχίας και της σοβαροφάνειας· υπέρ της γλωσσικής ελευθερίας με όρους και όρια. Στόχος: η γραμματική μορφή να ταιριάζει στο νόημα, και το νόημα στη μορφή...

Δ.Ν. Μαρωνίτης