Κορνήλιος Καστοριάδης-«Ecology Against the Merchants»

Η ιδέα πως η οικολογία είναι αντιδραστική βασίζεται είτε σε απόλυτη άγνοια πάνω στο τι διακυβεύεται ή σε κάποιο κατάλοιπο “προοδευτικής” ιδεολογίας: απέκτησε ένα υψηλότερο επίπεδο ζωής, και… ότι θέλει ας γίνει. Φυσικά καμιά ιδέα δεν είναι έμφυτα προστατευμένη από διαστρεβλώσεις και καταχρήσεις. Όπως ξέρουμε, κάποια από τα θέματα που μόνο φαινομενικά συνδέονται με την οικολογία (όπως η γη, το χωριό, και ούτω καθεξής) έχουν χρησιμοποιηθεί και ακόμα και σήμερα χρησιμοποιούνται από αντιδραστικά κινήματα, περιλαμβανομένων το Ναζισμού και του κινήματος Πάμιατ (Pamyat) στη σημερινή Ρωσία. Ο τρόπος που οι αντι-οικολόγοι χρησιμοποιούν αυτό το γεγονός μοιάζει, στο μυαλό μου, περισσότερο με σταλινικές γενικεύσεις.

Η οικολογία είναι ανατρεπτική στον βαθμό που αμφισβητεί το καπιταλιστικό φαντασιακό που κυριαρχεί παντού. Απορρίπτει το κεντρικό θέμα του σύμφωνα με το οποίο έχουμε ως πεπρωμένο να αυξάνουμε σταθερά την παραγωγή και την κατανάλωση. Δείχνει την καταστροφική επίπτωση της καπιταλιστικής λογικής πάνω στο φυσικό περιβάλλον και στις ζωές των ανθρώπων. Η λογική αυτή είναι παράλογη από μόνη της και οδηγεί σε μια φυσική αδυναμία σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς προκαλεί την καταστροφή των ίδιων των προϋποθέσεων της. Δεν είναι μόνο το μη ανατρέψιμο ρήμαγμα του περιβάλλοντος και η σπατάλη αναντικατάστατων πόρων. Υπάρχει επίσης η ανθρωπολογική καταστροφή των ανθρώπινων όντων, μεταμορφωμένων σε ζώα που παράγουν και καταναλώνουν: σε ανεγκέφαλους τηλεθεατές. Υπάρχει η καταστροφή των περιβαλλόντων μέσα στα οποία ζουν. Οι πόλεις για παράδειγμα, αυτή η υπέροχη δημιουργία της ύστερης Νεολιθικής εποχής, καταστρέφονται με τον ίδιο ρυθμό με το δάσος του Αμαζονίου, διαλύεται σε γκέτο, οικιστικά προάστια και ζώνες γραφείων που κλείνουν στις 8 το βράδυ. Έτσι δεν μιλάμε για κάποια βουκολική υπεράσπιση της “φύσης”, αλλά για ένα αγώνα για να σώσουμε τα ανθρώπινα όντα και το βιότοπο τους. Μου είναι ξεκάθαρο πως απαιτεί πολιτική αναδιοργάνωση της κοινωνίας για να μετατραπεί σε μια αποτελεσματική δημοκρατία, όχι δημοκρατία απλά στα λόγια. Αυτό, πρακτικά, είναι το ζήτημα στο οποίο τα σημερινά οικολογικά κινήματα συνήθως αποτυγχάνουν, κατά την γνώμη μου.

Πίσω όμως από αυτά τα προφανή γεγονότα, κάποια πιο δύσκολα, βαθύτερα ζητήματα κάνουν την εμφάνιση τους. Αυτό που κυριαρχεί σήμερα είναι η αυτονόμηση της τεχνο-επιστήμης. Κανείς πλέον δεν ρωτά αν υπάρχουν ανάγκες που απαιτούν ικανοποίηση αλλά αν το ένα ή το άλλο επιστημονικό ή τεχνικό επίτευγμα είναι εφικτό ή όχι. Αν είναι, θα επιτευχθεί, και η αντίστοιχη “ανάγκη” θα κατασκευαστεί. Η παρενέργεια και οι αρνητικές συνέπειες σπάνια αποτελούν αντικείμενο σκέψης. Και αυτό επίσης πρέπει να σταματήσει, και εδώ είναι που ξεκινούν τα δύσκολα ερωτήματα. Όλοι θέλουμε – εγώ θέλω, σε κάθε περίπτωση – την ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης. Έτσι θέλουμε τέλειους δορυφόρους παρατήρησης, για παράδειγμα. Η ύπαρξη του όμως δείχνει και την απολυτότητα της σύγχρονης τεχνο-επιστήμης. Δεν μπορεί να υπάρξει όμως ζήτημα περιορισμού της ελευθερίας για επιστημονική έρευνα. Τα όρια μεταξύ καθαρής γνώσης και των πιθανών θανάσιμων εφαρμογών της είναι ιδιαίτερα θολά, για να μη πω ανύπαρκτα. Δύσκολα, ο μεγάλος Άγγλος μαθηματικός που ενεργά εναντιώθηκε και στους δυο παγκόσμιους πολέμους είπε πως επέλεξε τα μαθηματικά επειδή δεν θα μπορούσαν ποτέ να χρησιμοποιηθούν για να σκοτώσουν ένα ανθρώπινο όν. Που μας δείχνει πως μπορείς να είσαι ένας σπουδαίος μαθηματικός και να είσαι ανίκανος να σκεφτείς έξω από το πεδίο σου. Ατομική βόμβα θα ήταν αδύνατη δίχως την βοήθεια πολλών μεγάλων “καθαρών” μαθηματικών, και όταν ο διαφορικός λογισμός επινοήθηκε χρησιμοποιήθηκε αμέσως για τον υπόλογισμό των παραβολικών τροχιών των βολών των κανονιών.

Που θα έπρεπε να τραβήξουμε τη γραμμή; Για πρώτη φορά, σε μια μη θρησκευτική κοινωνία, πρέπει να αντιμετωπίσουμε το ερώτημα του αν η επέκταση της γνώσης η ίδια, πρέπει να ελεγχθεί. Και πως αυτό μπορεί να γίνει δίχως να παραχθεί μια δικτατορία πάνω στα μυαλά. Πιστεύω πως πρέπει να καθιερώσουμε μερικούς απλούς κανόνες: (1) Δεν θέλουμε μια δίχως όρια, αλόγιστη επέκταση της παραγωγής· θέλουμε μια οικονομία που να είναι μέσο, όχι ο στόχος τη ανθρώπινη ζωής· (2) θέλουμε ελεύθερη επέκταση της γνώσης, αλλά δεν μπορούμε πλέον να αγνοούμε το γεγονός πω μια τέτοια επέκταση περιέχει κινδύνους που δεν μπορούμε να ορίσουμε εκ των προτέρων. Για να τις αντιμετωπίσουμε, χρειαζόμαστε αυτό που ο Αριστοτέλης αποκαλούσε φρόνηση, “προσοχή” ή “σύνεση”, όπως την αναφέρει η κακή λατινική μετάφραση. Η εμπειρία δείχνει πως η παρούσα τεχνο-γραφειοκρατία (οικονομική αλλά και επιστημονική) είναι οργανικά και δομικά ανίκανη να έχει αυτή τη προσοχή, επειδή η ίδια της η ύπαρξη και κινητήρια δύναμη δεν είναι παρά η ψευδαίσθηση της αέναης επέκτασης. Έτσι χρειαζόμαστε πραγματική δημοκρατία, την καθιέρωση των ευρύτερων δυνατών διαδικασιών για σκέψη και διάλογο, με την συμμετοχή του συνόλου των πολιτών. Αυτό με τη σειρά του είναι δυνατό μόνο αν αυτοί οι πολίτες έχουν πραγματική πληροφόρηση, πραγματική εκπαίδευση, και ευκαιρίες για να εκφράσουν την γνώμη του, στη πράξη. Μια δημοκρατική κοινωνία είναι μια αυτόνομη κοινωνία, αλλά αυτόνομη πάνω από όλα, σημαίνει αυτοπεριορισμένη. Όχι σε σχέση με οποιαδήποτε πολιτική υπερβολή (μια πλειοψηφία που δεν σέβεται τα δικαιώματα των μειονοτήτων, για παράδειγμα), αλλά και στα έργα και τις πράξεις τη συλλογικότητας. Αυτά τα όρια, αυτά τα σύνορα, δεν μπορούν να οριστούν εκ των προτέρων – για αυτό η φρόνηση, η προσοχή είναι απαιτούμενη. Τα όρια υπάρχουν, και όταν θα τα περάσουμε θα είναι πολύ αργά, εξ ορισμού, όπως οι ήρωες της αρχαίας τραγωδίας όταν καταλήφθηκαν από την ύβρι, την υπερβολή, και συνετίστηκαν αργά μόνο όταν συνέβη η καταστροφή. Η σύγχρονη κοινωνία είναι βαθιά απερίσκεπτη.

 Πηγή: Κορνήλιος Καστοριάδης-«Ecology Against the Merchants»,  στην συλλογή A Society Adrift: Interviews & Debates 1974-1997 (Fordham University Press, 2010). Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας