Σε κανέναν δεν ταιριάζει περισσότερο από τον Celan το επίθετο του Σοφοκλή ανέστιος. Υπήρξε ένας ξένος στη ζωή. Οι μεταφράσεις του είναι επιτεύγματα ιδιοφυΐας, κόποι μιας ολόκληρης ζωής, αλλά και στις έξι γλώσσες που γνώριζε ήταν περιπλανώμενος βιρτουόζος, όχι μόνιμος κάτοικος. Η συνεισφορά του Celan στη γερμανική ποίηση και πρόζα είναι της ίδιας τάξης με του Hölderlin. Είναι πιο καινοτόμος κι από αυτή του Rilke. Σε μια γλώσσα όμως που τη μιλούσαν οι σφαγείς των γονιών του και εκατομμύρια Εβραίοι. Η σκανδαλώδης επιβίωση αυτής της γλώσσας μετά το Ολοκαύτωμα, η επίγνωση πως και εκείνος συνέβαλε στο κύρος και το μέλλον της, κατά καιρούς τον γέμιζαν ενοχές και αποστροφή (κέρδιζε τα προς το ζην με τη διδασκαλία της γερμανικής γλώσσας).
Ένας οριακά ανεκτός φιλοξενούμενος του εαυτού του, o Celan πέρασε σοβαρές κρίσεις διανοητικής συσκότισης [Umnachtung], ανάλογες με εκείνες του Hölderlin, στις οποίες ίσως και να αναζήτησε καταφύγιο. Όλους σχεδόν που είχε εμπιστευθεί, με τους οποίους είχε νιώσει κάποια οικειότητα, έμελλε να τους απορρίψει και να τους καταδικάσει με πικρία για την αδυναμία τους να μοιραστούν ολοκληρωτικά την αγωνία του, να κατανοήσουν την απόγνωση του κυνηγημένου Εβραίου. Ίσως ακόμα και επειδή δεν υποστήριξαν δημόσια με θέρμη τον αγώνα του ενάντια στη γελοία κατηγορία της λογοκλοπής («Υπόθεση Yvan Goll»).
Θαυμάσιες γυναίκες, όπως η Ingeborg Bachmann, πέρασαν από τη μαρτυρική του ζωή. Οι στίχοι τής τελευταίας περιόδου του, γραμμένοι σε μια επίσκεψη του στην Ιερουσαλήμ, δοξάζουν τον έρωτα. Ακόμα όμως και ο έρωτας ήταν κάτι λαθραίο, μια φευγαλέα χάρη που δεν την άξιζε· χάρη μέσα από τα τεφρά εμπόδια του πόνου. Μια επιφανειακή αλήθεια, που παραμένει όμως αλήθεια, είναι ότι στα πρώιμα ποιήματα του Celan η τάση για αυτοκτονία ήταν έκδηλη: π.χ. στη «Φούγκα του θανάτου», που η φήμη της του προκαλούσε ναυτία, καθώς θεωρούσε μεγάλη ειρωνεία την ένταξή της στο πρόγραμμα σπουδών των γερμανικών σχολείων.
Από τη γέννησή του ο Paul Celan είχε πάρει άδεια από το θάνατο.
Μέσα στα προφανή εμπόδια της κατανόησης έχω περάσει πολλά χρόνια με τα γραπτά του Martin Heidegger και του Paul Celan. Έχω σταθεί δίπλα στους τάφους τους και έχω επισκεφθεί κάποια τοπία ιδιαίτερης σημασίας που τους σημάδεψαν. Από το Μέλανα Δρυμό ως το νησί της Δήλου και από τη Rued’Ulm στο Παρίσι ως την Πύλη της Αμυγδαλιάς στην Ιερουσαλήμ. Παρά την ήδη υπάρχουσα πλούσια δευτερεύουσα βιβλιογραφία, η οποία σε μεγάλο μέρος δεν είναι αντικειμενική, ούτε επαρκώς ενημερωμένη, είχα προγραμματίσει να ολοκληρώσω το παρόν δοκίμιο με κάτι που αξίζει να ειπωθεί για τις συναντήσεις και μη-συναντήσεις του Heidegger με τον Celan. Ήλπιζα να δείξω πόσο εμφανώς αυτές αποδίδουν κορυφώσεις, την ουσία των σχέσεων ανάμεσα στην ποίηση και τη φιλοσοφία, ανάμεσα στο στοχασμό και την ποιητικότητα, που οδήγησαν τους Προσωκρατικούς και τον Πλάτωνα στην αθανασία.
Έχω ήδη αναφέρει πως οι μεταπολεμικές υπεκφυγές του Heidegger, καθώς και οι αυξανόμενες αποδείξεις της πρώιμης συμπάθειάς του για τον Ναζισμό, καθιστούν την πρόσβαση αποθαρρυντική. Γύρω από τον Celan έχει δημιουργηθεί μια ζώνη αποκλεισμού που είναι ακόμη πιο απαγορευτική. Τα γεγονότα μετατρέπονται σε κουτσομπολιά. Οι ερασιτεχνικές υποθέσεις σχετικά με τη ψυχική κατάσταση του Celan συνιστούν απρέπεια. Όπως λέει ο Derrida στο κείμενό του Schibboleth pour Paul Celan
«Εδώ υπάρχει μυστικότητα, υπαναχώρηση, που μας απομακρύνουν οριστικά από μια εξαντλητική ερμηνευτική προσέγγιση.» Η πραγμάτευση αυτών των θεμάτων –μιλώντας πάντα για τον εαυτό μου– απαιτεί πλήρη επίγνωση των ορίων ανάμεσα στις γνωστικές πηγές και τη διορατική ευαισθησία.
Πιθανότατα ο Celan ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με το έργο του Heidegger, όταν γνώρισε τη Bachmann, της οποίας η διατριβή είχε θέμα το Είναι και Χρόνος. Τα λογοτεχνικά αρχεία της πόλης του Marbach μαρτυρούν με πόση περισυλλογή διάβαζε τα έργα του Heidegger και πόσο κοντά ένιωθε σε αυτά. Σχολιάζει, υπογραμμίζει, ερμηνεύει όλα τα μείζονα έργα του Heidegger. Αυτό το υλικό μένει ακόμα να αξιολογηθεί λεπτομερώς. Καταδεικνύει το μέγεθος της γλωσσικής επιρροής, πέρα από τη φιλοσοφική, που άσκησε ο Heidegger στον ποιητή (όπως ο Λουκρήτιος μιμείται και αναδιατυπώνει τον Επίκουρο). Οι νεολογισμοί του Heidegger, η συγκόλληση λέξεων σε υβριδικά σύνθετα, η παρατακτική αυθαιρεσία –η παράλειψη προσδιοριστικών συνδέσμων– καθόρισαν το ερμητικό ύφος του Celan.
«Η ποίηση του στοχασμού: Από τους Προσωκρατικούς στον Celan»
(μτφρ: Νίκος Ερηνάκης)
