Μπέρτολτ Μπρεχτ, «Διόρθωση παλιών μύθων»

Ο Οδυσσέας και οι Σειρήνες*

Είναι γνωστό ότι ο πανούργος Οδυσσέας, μόλις αντίκρισε το νησί των ανθρωποφάγων τραγουδιστριών, των Σειρήνων, έβαλε να τον δέσουν πάνω στο κατάρτι του καραβιού του, βούλωσε όμως με κερί τ' αυτιά των κωπηλατών, ώστε η απόλαυση της τέχνης χάρη στο κερί τους και στα δεσμά του να μείνει χωρίς δυσάρεστες συνέπειες. Όπως περνούσαν το νησί κωπηλατώντας σε απόσταση ακοής, είδαν οι κρυφοί υπηρέτες τον ήρωά μας να συστρέφεται πάνω στο κατάρτι προσπαθώντας να λυθεί και τις πλανεύτρες γυναίκες να φουσκώνουν τους λαιμούς τους. Όλα, λοιπόν, φάνηκαν να εξελίσσονται με βάση τα συμφωνημένα και προβλεπόμενα. Ολόκληρη η αρχαιότητα έδωσε πίστη στον πολυμήχανο για το κατόρθωμα που πέτυχε χάρη στην πανουργία του. Να είμαι ο πρώτος που το αμφισβητώ; Σκέφτομαι ως εξής: όλα καλά, αλλά ποιος —πέρα από τον Οδυσσέα— λέει ότι οι Σειρήνες πραγματικά τραγουδούσαν στη θέα του δεμένου άνδρα; Να χαράμισαν πραγματικά αυτές οι πανίσχυρες κι εύστροφες γυναίκες την τέχνη τους απευθυνόμενες σε ανθρώπους που δεν είχαν καμιά ελευθερία κινήσεων; Αυτή είναι η ουσία της τέχνης; Θα προτιμούσα να δεχτώ ότι αυτοί οι λαιμοί, που οι κωπηλάτες τούς είδαν να φουσκώνουν, έβριζαν μ' όλη τους τη δύναμη αυτό τον καταραμένο, προσεκτικό επαρχιώτη, κι ότι ο ήρωάς μας συστρεφόταν (πράγμα επιβεβαιωμένο), γιατί ακόμα κι αυτός στο κάτω κάτω της γραφής ντρεπόταν!

Ο Κανδαύλης

Ο θρύλος λέει για το βασιλιά Κανδαύλη ότι μετά από μια λογομαχία με το φίλο του Γύγη, σε σχέση με την ομορφιά, του έδειξε τη γυναίκα του ολόγυμνη. Η ιστορία μου φαίνεται ότι δεν έχει κανένα νόημα. Προϋποθέτει ότι αυτός ο Γύγης δεν εξέφρασε καμιά αμφιβολία για την ομορφιά της βασίλισσας. Αλλά και γιατί να το κάνει; Γίνεται συζήτηση με το βασιλιά, όπου ο ένας λέει «Η γυναίκα μου είναι όμορφη» και ο άλλος «Σου λέω καθαρά πως δεν το πιστεύω»; Και δε φαίνεται κάπως περίεργο να πει μετά ο πρώτος «Γιατί δεν ευαρεστείσαι να την κοιτάξεις, πριν την καταδικάσεις;» Εντελώς διαφορετικά θα έβλεπα μια συζήτηση για την ομορφιά σε συνάρτηση με την ερωτική τέχνη. Πώς αλλιώς ν' αρχίσει να μιλάει κανείς για την ομορφιά της γυναίκας του απ' το να τη δείξει στους φίλους του; Αφού στους περισσότερους υποβόσκει η αυταπάτη ότι η ομορφιά είναι ταυτόσημη με την ερωτική τέχνη. Έχουμε, δηλαδή, καλλιεργήσει συστηματικά ένα πρότυπο ομορφιάς που αφυπνίζει προσδοκίες και πάθη, τα οποία και δεν ικανοποιεί. Μπορώ να φανταστώ ότι ο Γύγης ξέρει ότι η βασίλισσα είναι όμορφη, αλλά εκφράζει αμφιβολίες για την ερωτική της τέχνη. Σ' αυτή την περίπτωση θα ήταν γνώστης. «Όμορφη;» θα φώναξε. «Τί σημαίνει αυτό; Όμορφη σε σχέση με τί; Όμορφη μέσα από τί; Εκεί πάει το πράγμα. Όντως η ομορφιά πρέπει ν' αποδεικνύει την ύπαρξή της, να κρίνεται για την αξία της». Σε μια τέτοια περίπτωση, που παίζονταν τόσα πολλά, μπορεί να μην έμενε τίποτ' άλλο στο βασιλιά, έστω για να υπερασπιστεί γενικά την ομορφιά, απ' αυτό που επέτρεψε στο φίλο του — πηγαίνοντας πολύ μακριά. Κι η βασίλισσα τότε θα 'χε πραγματικά ένα λόγο για να τον σκοτώσει, όπως έκανε σύμφωνα με το θρύλο, και μάλιστα από περηφάνια, επειδή αμφισβητήθηκε η αξία της ομορφιάς — κι ίσως όχι άδικα.

Ο Οιδίπους

Ξέρω, φυσικά, ότι δεν αρμόζει στον τραγωδό να ρίχνει ματιές στο θεατή. Αλλά όποτε έβλεπα ή διάβαζα τον Οιδίποδα, ευχόμουν πάντα να θεωρούνταν αρμόζουσες οι τέτοιες ματιές. Γιατί δεν μπορώ να καταλάβω πώς γίνεται κι ο Οιδίπους με πράξεις τέτοιας βαρύτητας δεν έχει ιδέα για τη θεμελιακή μιαρότητά τους. Μόνο γι' αυτό γίνεται η τραγωδία ακόμα τραγικότερη. Γιατί οι πραγματικές κατραπακιές δεν πέφτουν όταν συμβαίνει ξαφνικά κάτι απρόβλεπτο, αλλά όταν συμβαίνει κάτι προβλέψιμο. Πάντα λέει κανείς: Tούτο ή το άλλο δε χρειάζεται να το φοβάμαι, αποκλείεται να συμβεί, θα παραήταν απάνθρωπο. Κι ύστερα συμβαίνει, κι ό,τι είναι ανθρώπινο εμφανίζεται σ' όλη του την έκταση — τη γιγάντια έκταση του τρόμου του. Η απελπισία του πράγματι ανίδεου Οιδίποδα απέναντι στην αποτρόπαιη αγγελία, σύμφωνα με τη σύγχρονη αντίληψη, δεν είναι απόλυτα θεμελιωμένη. Όλοι ξέρουμε βέβαια την αμφίβολη αξία της απελπισίας που εκφράζει κάποιος ένοχος ή κάποιος ακαμάτης συνέταιρος, όταν κάνει λόγο γι' ανωτέρα βία!

* Γι' αυτή την ιστορία υπάρχει μια διόρθωση και από τον Φραντς Κάφκα, αλλά κι έτσι δε φαίνεται να γίνεται περισσότερο πιστευτή τη σύγχρονη εποχή! (Σημ. του Μπρεχτ.)

[πηγή: Μπέρτολτ Μπρεχτ, Διόρθωση παλιών μύθων και άλλες ιστορίες, μτφ. Νάντια Βαλαβάνη, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1993, σ. 182-184]