Pier Paolo Pasolini-Για τον καταναλωτικό ολοκληρωτισμό και τον ρόλο της τηλεόρασης

 Κανένας φασιστικός συγκεντρωτισμός δεν κατάφερε να κάνει αυτό που έκανε ο συγκεντρωτισμός του καταναλωτικού πολιτισμού. Ο φασισμός πρότεινε ένα αντιδραστικό και μνημειώδες μοντέλο, αλλά παρέμεινε νεκρό γράμμα. Οι διάφοροι ιδιαίτεροι πολιτισμοί (αγρότες, υποπρολετάριοι, εργάτες) συνέχισαν ατάραχοι να συμμορφώνονται με τα παλιά τους πρότυπα: η καταστολή περιορίστηκε στο να επιτύχουν την προσήλωσή τους στα λόγια. Σήμερα, αντίθετα, η προσήλωση στα πρότυπα που επιβάλλει το Κέντρο είναι άνευ όρων. Τα πραγματικά πολιτιστικά πρότυπα αποκηρύσσονται. Η αποκήρυξη ολοκληρώθηκε. Επομένως, μπορεί να ειπωθεί ότι η "ανοχή" της ηδονιστικής ιδεολογίας που επιδιώκει η νέα εξουσία είναι η χειρότερη καταπίεση στην ανθρώπινη ιστορία. Πώς θα μπορούσε να ασκηθεί αυτή η καταστολή; Μέσω δύο επαναστάσεων εντός της αστικής οργάνωσης: την επανάσταση της υποδομής και την επανάσταση του πληροφοριακού συστήματος. Οι δρόμοι, η μηχανοκίνηση κ.λπ. έχουν πλέον ενώσει στενά την περιφέρεια με το κέντρο, καταργώντας κάθε υλική απόσταση. Αλλά η επανάσταση στο σύστημα πληροφοριών ήταν ακόμη πιο ριζική και αποφασιστική. Μέσω της τηλεόρασης, το Κέντρο έχει αφομοιώσει ολόκληρη τη χώρα, η οποία ήταν ιστορικά τόσο διαφοροποιημένη και πλούσια σε πρωτότυπους πολιτισμούς, στον εαυτό της. Ξεκίνησε ένα έργο ομογενοποίησης που κατέστρεψε κάθε αυθεντικότητα και συγκεκριμενοποίηση. Με άλλα λόγια, όπως είπα, επέβαλε τα δικά της μοντέλα, τα οποία είναι τα μοντέλα που επιθυμεί η νέα εκβιομηχάνιση, η οποία δεν αρκείται πλέον στον "άνθρωπο που καταναλώνει", αλλά ισχυρίζεται ότι δεν νοείται άλλη ιδεολογία εκτός από εκείνη της κατανάλωσης. Ένας νεο-εργασιακός ηδονισμός, που αγνοεί τυφλά κάθε ανθρωπιστική αξία και είναι τυφλά ξένος προς τις ανθρώπινες επιστήμες. Η προγενέστερη ιδεολογία που επιθυμούσε και επέβαλε η εξουσία ήταν, ως γνωστόν, η θρησκεία: και ο καθολικισμός, στην πραγματικότητα, ήταν τυπικά το μόνο πολιτισμικό φαινόμενο που "ομολογούσε" τους Ιταλούς. Τώρα έχει γίνει ανταγωνιστής του νέου "τυποποιητικού" πολιτιστικού φαινομένου που είναι ο μαζικός ηδονισμός: και, ως ανταγωνιστής, η νέα εξουσία έχει ήδη αρχίσει να τον εκκαθαρίζει πριν από μερικά χρόνια. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει τίποτα θρησκευτικό στο μοντέλο του Νέου άνδρα και της Νέας γυναίκας που προτείνει και επιβάλλει η τηλεόραση. Είναι δύο άνθρωποι που επικυρώνουν τη ζωή μόνο μέσω των καταναλωτικών αγαθών της (και, φυσικά, εξακολουθούν να πηγαίνουν στη λειτουργία τις Κυριακές: με τα αυτοκίνητά τους). Οι Ιταλοί αποδέχτηκαν με ενθουσιασμό αυτό το νέο μοντέλο που τους επιβάλλει η τηλεόραση σύμφωνα με τα πρότυπα της Παραγωγής που δημιουργεί ευημερία (ή, καλύτερα, σωτηρία από τη δυστυχία). Το έχουν αποδεχτεί: είναι όμως πραγματικά σε θέση να το υλοποιήσουν;

Όχι, είτε το συνειδητοποιούν μόνο εν μέρει υλικά, αποτελώντας καρικατούρα του, είτε μπορούν να το συνειδητοποιήσουν τόσο ελάχιστα ώστε να γίνουν θύματά του. Η απογοήτευση ή ακόμη και το νευρωτικό άγχος είναι πλέον συλλογικές καταστάσεις του νου. Για παράδειγμα, η κατώτερη τάξη, μέχρι πριν από λίγα χρόνια, σεβόταν τον πολιτισμό και δεν ντρεπόταν για την άγνοιά της. Αντιθέτως, ήταν υπερήφανοι για το δημοφιλές μοντέλο των αγράμματων ανθρώπων που ωστόσο κατείχαν το μυστήριο της πραγματικότητας. Κοίταζαν με μια κάποια αλαζονική περιφρόνηση τους "γιους του μπαμπά", τους μικροαστούς, από τους οποίους αποστασιοποιούνταν, ακόμη και όταν ήταν αναγκασμένοι να τους υπηρετούν. Τώρα, αντιθέτως, αρχίζουν να ντρέπονται για την άγνοιά τους: έχουν αποκηρύξει το δικό τους πολιτισμικό πρότυπο (οι πολύ νέοι δεν το θυμούνται καν πια, το έχουν χάσει εντελώς), και το νέο πρότυπο που προσπαθούν να μιμηθούν δεν περιλαμβάνει τον αναλφαβητισμό και την ωμότητα. Τα παιδιά της κατώτερης τάξης - ταπεινωμένα - σβήνουν τον όρο του επαγγέλματός τους από τις ταυτότητές τους, αντικαθιστώντας τον με τον τίτλο "φοιτητής". Φυσικά, αφού άρχισαν να ντρέπονται για την άγνοιά τους, άρχισαν επίσης να περιφρονούν την κουλτούρα (ένα μικροαστικό χαρακτηριστικό, το οποίο απέκτησαν αμέσως με τη μίμηση). Ταυτόχρονα, το μικροαστικό αγόρι, προσαρμοζόμενο στο μοντέλο της "τηλεόρασης" - το οποίο, επειδή η δική του τάξη το δημιουργεί και το θέλει, είναι ουσιαστικά φυσικό γι' αυτό - γίνεται παράξενα άξεστο και δυστυχισμένο. Αν η κατώτερη τάξη έχει γίνει αστική, οι αστοί έχουν γίνει κατώτερη τάξη. Η κουλτούρα που παράγουν, έχοντας τεχνολογικό και αυστηρά ρεαλιστικό χαρακτήρα, εμποδίζει την ανάπτυξη του παλαιού "ανθρώπου" που βρίσκεται ακόμα μέσα τους. Αυτό οδηγεί σε ένα είδος συρρίκνωσης των διανοητικών και ηθικών τους ικανοτήτων. Η ευθύνη της τηλεόρασης σε όλα αυτά είναι τεράστια. Όχι ως "τεχνικό μέσο", αλλά ως μέσο εξουσίας. Δεν είναι μόνο ένα μέρος από το οποίο περνούν τα μηνύματα, αλλά ένα κέντρο επεξεργασίας μηνυμάτων. Είναι ο τόπος όπου διαμορφώνεται μια νοοτροπία που διαφορετικά δεν θα ήξερε κανείς πού να την τοποθετήσει. Μέσω του πνεύματος της τηλεόρασης εκδηλώνεται συγκεκριμένα το πνεύμα της νέας δύναμης. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία (όπως δείχνουν τα αποτελέσματα) ότι η τηλεόραση είναι αυταρχική και καταπιεστική όσο κανένα άλλο μέσο στον κόσμο. Οι φασιστικές εφημερίδες και η αναγραφή σε αγροικίες των συνθημάτων των οπαδών του Μουσολίνι προκαλούν γέλιο: όπως (με οδύνη) το άροτρο σε σύγκριση με το τρακτέρ. Ο φασισμός, θέλω να το επαναλάβω, δεν μπόρεσε καν να ξύσει την ψυχή του ιταλικού λαού: ο νέος φασισμός, μέσω των νέων μέσων επικοινωνίας και πληροφόρησης (ιδίως, ακριβώς, της τηλεόρασης), όχι μόνο την έξυσε, αλλά την έσκισε, την παραβίασε, την ασχήμυνε για πάντα.

(Pier paolo Pasolini, "Corriere della Sera", 9 Δεκεμβρίου 1973)

Αναδημοσίευση από το προφίλ του Γιάννη Η. Παππά.